اسرار مسکوکات کیش

اسرار مسکوکات کیش

تهیه و تنظیم: مصیب شیرانی (عضوانجمن علمی تحقیقاتی دوستداران میراث فرهنگیAPRS)

در باب سکه های مکشوفه از کارگاههای ۱-۲ و ۳ حریره کیش و اشاره به فراوانی و تنوع آنها از نقطه نظر قطر و اندازه باید به ذکر این مهم پرداخت که سکه های مربوطه معیار با اهمیتی در شناخت پیشینه امر تجارت در میان جوامع آن روز محسوب می شود با این توصیف که تعدادی سکه متعلق به کشور چین نیز در میان سکه های مذکور خودنمایی می کند. می دانیم که سکه عبارت است از یک قطعه فلز به وزن معین با علامت رسمی دولت یا حکومت که می تواند به عنوان سندی مکتوب در تکمله مطالعات باستان شناسی از میان دیگر یافته ها در امر تاریخگذاری بکار رود. اما متأسفانه شدت اکسید سکه های بدست آمده از کاوشهای اخیر آنچنان بالاست که گاهی مغز سکه نیز به کلی اکسیده و از میان رفته است. در این باب اقدامات اولیه زنگار زدایی سکه ها کمکی در شناسایی و خواندن آنها نکرد و آزمایشات و مشاهدات تخصصی پژوهشکده مرمت نیز با بکارگیری از امکانات ویژه نسبت به معرفی بهتر خط و خطوط سکه های ارسالی مفید واقع نشد. با این حال با توجه به مطالعاتی که پیش از این درباب مسکوکات دوره های مورد نظر در داخل ایران گردید و نیز معرفی نیم سکه ای از جنس طلا که در راستای عملیات حفاری جناب آقای موسوی در خانه اعیانی حریره بدست آمد ذکر کیفیت مسکوکات این دوره ها و نیز معرفی ضرابخانه های آن زمان خالی از لطف نیست.

سکه های سلجوقی از جنس طلا، نقره و برنز است و شایان ذکر است که ۹۰ درصد مسکوکات سلاجقه بزرگ از جنس طلا است. سکه های سلجوقی از لحاظ فرم و نوشته شبیه سایر سلسله های اسلامی ایران هستند. القاب فرمانروایان بر روی سکه ها بصورت السلطان العادل، السلطان العظم، المعظم الملک، الملوک، شاهنشاه، ابوالمظفر و … نقش بسته است.

از فعالترین ضرابخانه ها در این دوره می توان ضرابخانه نیشابور، اصفهان و پس به ری، اهواز، فسا، سمیرم، ساوه، همدان، شیراز، بصره و غیره اشاره کرد (سرفراز، ۱۳۷۹، ص ۲۰۹)

ایلخانان مغول در سه دوره متمایز فرهنگی سکه ضرب کردند. در اولین دوره آنان در آغاز حکومت ناچار بودند از شعایر و آداب و عقاید اسلامی تبعیت و از نوشته هایی به خط ایغوری استفاده کنند. در دومین دوره به تدریج سکه ها تحت تأثیر فرهنگ مغولی قرار گرفت و نام الغاب به خط ایغوری نوشته شد. در سومین دوره شعایر اسلامی در قالب شهادتین و اسم خلفای راشدین به استثنای زمان محدود فرمانروایی سلطان محمد خدابنده که به شهادتین و نام دوازده امام مبادرت نمود بر روی سکه ها مشاهده می شود.

ضرابخانه های این دوره در هشتاد و شش شهر از شهرهای ایران بزرگ از جمله جزیره کیش که به شکل دیس ضرب می گردید به فعالیت مشغول بودند (همان منبع، ص ۲۱۶ و ۲۱۷) سکه های تیموری نیز در پنجاه و شش شهر ضرب می شدند. روی سکه نام سلطان محل ضرب و تاریخ به عدد و پشت سکه متن لااله الاالله، محمد رسول الله و در حاشیه نام ابوبکر عمر عثمان و حضرت علی مشاهده می شود. محل ضرب و تاریخ ضرب گاهی در پشت سکه نیز نوشته شده است (همان منبع، ص ۲۳۰).

سکه طلای مکشوفه*

در بهار سال ۱۳۷۷ در پی آغازی مجدد به اتفاق آقای مهندس عادل فرهنگی پس از چند سال توقف و براساس مسئولیت تفویض شده به هنگام مرمت و سامان دهی مانده های دیوار در بخش شمالی مشرف به جاده جدیدالاحداث ساحلی، یک عدد سکه طلا کشف گردید. این سکه بر اثر فشار وارد شده در چند جهت دارای گود و برجستگی به رویه و پشت سکه می باشد (یک طرف سکه برجسته است طرف دیگر گودرفتگی دارد).

بر رویه و پشت سکه به مرکز دایره مربعی با دو خط تزئینی دیده می شود. رئوس چهار وجه مربع به لبه دایره سکه منتهی می گردد.لبه سکه دارای تزئینات دایره های برجسته کوچک می باشد، این دوایر برجسته به وسیله خط دایره دورادور احاطه گردیده است.دایره های برجسته تزئینی برجسته در بعضی نقاط قابل رویت و در بعضی نقاط محو می باشد. لازم به یادآوری است که به هنگام ضرب سکه از سر سکه استفاده می شده و سر سکه بر روی فلز با ضربه ای که به آن وارد می شده است اثر حکاکی را نمودار می ساخته حال چنانچه دقت ضرب سکه به علت تعداد کمتر می شده است که بر روی اغلب سکه ها ملاحظه می گردد، لذا بخشی از اثر آن در خارج از سکه قرار می گرفته است.متن کلمات دو روی سکه هرکدام دو بخش است: بخش اصلی داخل مربع و بخش دیگر در حاشیه سکه حد فاصل اضلاع مربع و لبه سکه حک گردیده است. متن داخل مربع ها دارای پنج سطر و چهار سطر در فوق اضلاع مربع دیده می شود.بر روی بعضی از کلمات دایره برجسته که در وسط آن دایره ای دیگر همانند سکون قرار دارد، جمعاً بر پشت و روی سکه تعداد پانزده دایره قابل رؤیت است.

متن سکه با حضور استاد گرامی آقای مهندس شیرازی، آقای کریمیان، آقای مهندس فرهنگی و سپس با مراجعه به بخش سکه موزه ملی سرکار خانم عسگری و آقای عبدالله قوچانی مورد بررسی و سپس قرائت گردید است.

سکه مکشوفه دارای ۹/۲ سانتیمتر قطر و دارای ۶/۴ گرم (یک مثقال) وزن می باشد و یکی از سکه های منحصر به فرد و نادری است که از شهر حریره کیش به دست آمده است: (قبلاً یک عدد سکه طلائی در کاوشهای ۱۳۷۱ به دست آمده است.)

متن روی سکه به شرح زیر قرائت گردید:

بسم الله الرحمن الرحیم

والحمدلله و هو حسبی

و به نتاید و نعتصم

لاحول و لا قوه الا

بالله العلی العظیم

حاشیه بالا: الامیر الاحد

حاشیه چپ: مؤید بالله ابو

حاشیه پایین: موسی عمران بن حاشیه راست: الامراءالمرشدین

متن پشت سکه داخل مربع

لا اله الاالله

محمد رسول الله

الخلیفه الامام

العباسی امیرالمؤمنین

حاشیه بالا: ضربهذاالدینار

حاشیه چپ: حرسهاالله

حاشیه پایین: عامی تسعه

حاشیه راست: و عشرین و ستمائه

عکس – سکه‌های مکشوفه

در حاشیه رویه سکه از ابوموسی عمران فرزند یکی از امراء مرشدین با لقب مؤید بالله نام برده شده است. در پشت سکه همانطور که در بالا قرائت گردید پس از ذکر لااله اله الله و محمد رسول الله از خلیفه عباسی و امیرالمومنین ذکر می گردد. در حاشیه ضرب سکه را به شهر سبته و سال ضرب سکه ۶۲۹ ه قرائت شده است.

با استناد به متون تاریخی ابوموسی در شهر سبته بپا خاسته و بنام خود سکه ضرب می نماید و احتمالاً سکه مذکور به عنوان یادبود ضرب شده است. هرچند در روی دیگر سکه لقب خلیفه عباسی ذکر گردیده می توان این سکه را جزء سکه های منحصر به فرد ضرب شده در شهر سبته در (شمال مراکش) یاد کرد و بنا به ضرورت در ادامهء بررسی متون تاریخی درخصوص شهر سبته آورده شده است.

در سکه طلاعی کیش علاوه بر تاریخ حک شده که سال ۶۲۹ ه.ق را برخوردارد در پشت و روی سکه سه نام قابل بررسی و تحقیق می باشد:

شهر سبته (محل ضرب سکه)

القائم بامرالله خلیفه عباسی (امیرالمومنین)

ابوموسی عمران بن الامراء المرشدین ملقب به «مؤید بالله»

۱- سبته: یاقوت حموی در معجم البلدان می نویسد: «شهر مشهوریست از شهرهای مرکزی بلاد مغرب. لنگرگاهش بهترین لنگرگاهی است در ساحل درکه، در یک قطعه خاکی واقع شده در مقابل جزیره اندلس: در طرف گذرگاه واقع شده و شهر مستحکم و استواریست مانند مهدیه که در آفریقا واقع شده است: «سبته: و هی بلده مشهوره من قواعد بلاد المغرب و مرساها اجود موسی علی البحر، و هی برالبر بر تقابل جزیره الاندلس علی طرف الزقاق الذی هو اقرب مابین البر و الجزیره، هی مدینه حصینه تشبه المهدیه التی بافریقیه … و بینهما و بین فاس عشره ایام» یاقوت سپس می گوید کسانی همچون این مرانه سبتی و ابن غازی خطیب و ابن عطا کاتب به آنجا منسوبند.

قزوینی در آثار البلاد از قول ابوحامد اندلسی نقل می کند که در سبته صخره ای است که حضرت موسی و حضرت یوشع در کنارش آرمیده و هنوز پابرجاست. ابن بطوطه در رحله و ابن جبیر در سفرنامه خود از شهر سبته یاد کرده اند و علامه قزوینی در حاشیه سدالازار می نویسد: شهر معروف سبته واقع بر ساحل جنوبی مدیترانه محاذی جبل الطارق که بر ساحل شمالی تنگه معروف به همین نام است واقع شده است.

جهت تفصیل موقعیت و تاریخ شهر سبته به کتاب «الحلل السندیه» (ج:۱ ص ۲۵، ۳۳، ۵۴، ۵۶، ۶۳، ۶۸، ۸۱، ۱۵۷، ۱۸۴، ۱۸۵، ۲۰۰، ۲۱۸، ۲۱۹، ۲۴۲، ۴۵۳: ص ۲۵، ۳۶، ۹۰، ۱۵۵، ۳۱۴، ۳۱۷، ۳۱۹، ۳۲۸) مراجعه شود.

۲- القائم بامرالله: در تاریخ دوره اسلامی دو نفر از خلفای عباسی بدین نام مشهورند: یکی القائم پسر القادر ملقب به القائم بامرالله (۴۲۲-۵۶۷) بیست و ششمین خلیفه عباسی و دیگر قائم ابن متوکل ملقب به قادر بامرالله و مکنی به ابوالبقاء از خلفای عباسی مصر که به سال ۸۶۳ ه.ق در زندان اسکندریه وفات یافت (ر.ک. تاریخ الخلفاء سیوطی).

آنچه در سکه با توجه به تاریخ ضرب شده آمده مقصود از لقائم بامرالله بیست و ششمین خلیفه عباسی ابوجعفر عبدالله پسر القادر بالله است که در سالهای ۴۲۲-۴۶۷ ه.ق حکومت می کرد. وی در ذ‌ی قعده سال ۳۹۱ متولد شد. مردی دانشمند و خوش صورت و نیکوسیرت و با اقتدار بود و در عهد او و پدرش دولت عباسیان رونق گرفت و در زمان او بود که دولت بویهیان انقراض یافت و دولت سلجوقی تأسیس شد و فتنه بسیاسیری افتاد و فتنه بساسیری از مهمترین اتفاقات دوره حکومت القائم بود و داستان آن در تواریخ مسطور است. عاقبت این فتنه به دست سلطان طغرل سلجوقی خاتمه یافت و طغرل سرانجام بر بساسیری چیره گشت وی را گرفته بکشت و سرش را به بغداد فرستاد تا در بازارها بگردانند. القائم بامرالله به سال ۴۶۷ ه.ق وفات یافت. جهت شرح زندگانی وی به تجارب السلف (ص ۲۵۳)، مجمل التواریخ و القصص (ص ۳۸۲ و ۳۷۳) و تاریخ الخلفاء سیوطی (ص ۲۶۷ و ۲۷۷-۲۸۰)، حبیب السیر (چاپ کتابفروشی خیام، ص ۳۶۰، ۳۷۰-۳۷۱) مراجعه شود. آنچه جای شگفتی است یاد و نام القائم بامرالله بر روی این سکه بوده که تاریخ ضرب آن سال ۶۲۹ ه.ق ثبت شده یعنی با سال فوت القائم ۱۶۲ سال فاصله زمانی دارد. مفهوم این فاصله زمانی براین سکه چیست؟ هرچند نمونه های نادر دیگری نیز بویژه در دوره تحول سیستم حکومتی پیش از اسلام و دوره اسلامی بر روی سکه ها به خصوص سکه های ساسانی داریم ولی اگر دلیل عمده عربها در بکارگیری سکه های ساسانی و تغییر و بهره برداری از آنان برای داد و ستد، کمبود و عدم آشنایی زیاد با فن سکه زنی باشد اما باز این در دوره آغازین به چشم می خورد و در دوره های بعدی چندان قابل دفاع نخواهد بود. به ویژه که قرن هفتم هجری دوره رشد و تعالی تمدن عرب و اسلام می باشد. نکته دیگر محل ضرب سکه است که با بغداد مرکز خلافت فاصله بسیار دارد و از این گذشته تاریخ آن برمی گردد به اواخر دوره عباسیان که دوره ضعف و اضمحلال آنان را نشانگر است. هنوز ارتباطی منطقی درخصوص این موضوع نتوان برقرار کرد.

۳- ابوموسی عمران از امرای مرشدین ملقب به مؤید بالله

در تاریخ شهر سبته حکام بنی عصام مشهورند و سالها در آنجا حاکم بوده اند و ابن خلدون در کتاب تاریخش «العبر» (جلد شش) و البکری در کتاب «المغرب» (ص ۱۰۲-۱۰۵) به تفصیل از آنان یاد کرده اند. پس از اینان موحدان در مغرب (مراکش) حکومت داشته اند و به شهر سبته نیز حکمرانی می کرده‌اند و از سالهای ۵۲۴ تا ۶۶۷ (اواخر قرن هفتم) ادامه داشته است. ابوموسی ملقب به المؤید از خاندان موحدان است. وی پسر یعقوب المنصور پسر یوسف اول پسر عبدالمؤمن (متولد ۴۸۷/متوفی ۵۵۸) پسر علی است. ابوموسی به گفته صاحب روض القرطاس در سال ۶۲۹ ه.ق در شهر سبته سر به طغیان برداشت. آنچه قابل ذکر است این که ابوموسی موید بالله که از سلسله «موحدان» است به عنوان حاکم این سلسله هیچگاه برگزیده نشد و بنابرگزارش های تاریخی وی در فرصتی کوتاه (۶۲۹ ه.ق) که برایش فراهم شده علم طغیان برافراشته و بر شهر سبته و نواحی آنجا سیطره می یابد و برای مدت بسیار کوتاهی حکومت را در اختیار می گیرد. سکه نشان می دهد در همان سال طغیان ضرب شده است.

منابع ۱- بررسی تاریخی سکه مکشوفه حریره کیش ، نادر کریمیان سروشتی، فصلنامه مداثر ، ۲۹-۲۳۰، ۱۳۷۷، ۲۴۷

– نگاهی بر اسناد تاریخی، سکه مکشوفه و آزمون (سفال، ملات) شهر حریره کیش، احمد کبیری، فصلنامه علمی، فنی، هنری اثر، شماره ۲۹-۳۰، ۱۳۷۷، ص ۲۳۹

کاوشهای باستان شناسی شهر حریره کیش، سازمان میراث فرهنگی، تهران، ۱۳۸۰، ص ۲۹-۳۹

* با نظر کارگردان