راز های کاشیهای زرین فام کیش

راز های کاشیهای زرین فام  کیش

یاداشت ؛

کاشیهای زرین فام کوکبی شش گوشه مکشوفه از کارگاه سه با خمیره نخودی رنگ ساخته شده و لعاب آن برنگ طلائی زرد و قهوه ای بوده که بتدریج برنگ خرمائی تیره تغییر کرده است. نقوش هندسی، از قبیل خطوط متقاطع که با نقطه های ریز در بین فواصل تزئین یافته اند، نقوش گیاهی به مانند سروهای مشبک و نقش انسانی از میان کاشیها خودنمایی می کنند، حیوانات که با شاخ و برگ درختان ترکیب شده و گاهی نیز هنرمندان سفالگر از دو حیوان یا پرنده روبروی هم ایستاده بصورت قرینه استفاده کرده اند که به طرز بسیار ماهرانه ای ترسیم گردیدند. دورتادور کاشیهای مزبور یا دارای خطی می باشند که خوانده می شوند و یا تزئینات شبیه به خط دارند. از میان کاشی های زرین فام رباعی منسوب به مولانا جلال الدین رومی که در کتاب کلیات شمس تبریزی نیز آمده است به خوبی خوانده می شود. متن کامل رباعی چنین است:

ای گرسنه مهر تو سیران جهان

با چشم تو آهوان چه دارند به دست

ترسا زفراق تو دلیران جهان

ای زلف تو پای بند شیران جهان

بنا براعتقاد جناب آقای عبدالله قوچانی، این رباعی نمی تواند از آن مولانا باشد. زیرا این شعر بر روی چند ظرف تاریخدار آمده و یکی از آن ظروف بشقاب زرین فام ساخته شده در سال ۶۱۳ هجری است که به شماره ۱۵۲۵ در موزه هنر اسلامی برلن غربی نگاهداری می شود. مولانا که در سال ۶۰۴ هجری متولد شده است در این تاریخ تنها نه ساله بوده است.

همانند دیگر هنرهای ایران در عهد اسلامی صنعت و هنر کاشیکاری نیز از اعتبار و ارزش ویژه ای برخوردار است. سابقه هنر کاشی گری که تواماً در تزئین و استحکام بناهای تاریخی نقش مؤثری داشته به گذشته بسیار دور برمی گردد. مدارک تاریخی و باستان شناسی حکایت از آن دارد که در اواخر هزاره دوم ق.م. هنرمندان ایران زمین آشنا به ساخت خشت و آجرهای لعاب دارد بوده و از آن برای آرایش مناسب بنا استفاده می کرده اند. در دوره اسلامی نیز به تدریج هنر کاشیکاری همانند آجرکاری و گچکاری با شیوه جدید آغاز گردید و در تمامی ادوار اسلامی به دو علت آرایش و استحکام بخشی به بنا کاربرد ویژه ای یافت. در ادوار اسلامی بناهای بسیاری مانند مساجد، مدارس، مقابر، کاخها، حمامها و حتی پلها به یکی از انواع کاشی مزین گردیده اند. آغاز استفاده و بهره گیری از کاشی در معماری عهد اسلامی به درستی روشن نیست. بررسیها و کاوشهای محوطه ها و شهرهای اسلامی حکایت از آن دارد که از اواخر قرن ۴ هجری هنرمندان با ساخت کاشی و نحوه لعابدهی آن آشنا بوده اند که این هنر تا قرن هفتم تکامل پیدا کرده و تا قرن دهم به بالاترین سطح خود می رسد. متخصصان در مورد خاستگاه اصلی سفالینه های زرین فام که به دلیل درخشندگی و طیف رنگ مایل به طلایی خود به این نام مشهورند، اختلاف نظر دارند. عده ای محل اصلی ساخت این نوع ظروف را مصر، گروهی دیگر بین النهرین و برخی نیز ایران می دانند. در باره مرکز تولید این گونه نفیس و با ارزش از سفالینه در ایران نیز نظر یکسانی وجود ندارد و کارشناسان نمی توانند با اطمینان از کاشان به عنوان مرکز اصلی تولید سفالینههای زرین فام ایران نام ببرند. از ری، ساوه، گرگان و تخت سلیمان نیز به عنوان دیگر مراکز تولید این گونه سفال نام برده می شود.

در حال حاضر قرون سوم و چهارم، قرون پنجم تا نهم و همچنین قرون دهم تا دوازدهم هجری قمری به عنوان تقسیم بندی اولیه زمانی تولید این سفالینه ها درنظر گرفته شده است. توسعه تدریجی ساخت کاشی زرین فام و استفاده آن در معماری بویژه بناهای مذهبی و مقابر از اواخر دوره سلجوقی آغاز و در دوره ایلخانیان به اوج ترقی خود رسید و تحولی چشمگیر در آن بوجود آمد. که البته انگیزه اصلی ابداع چنین هنری تقویت هویت ملی در برابر قوم بیگانه بوده است، نه تأثیرگرفتن از آن قوم یا از چینیها. کاشیهای زرین فام دوره متوسط (قرن ۵ الی ۹ هجری) با نوشته های شکسته تعلیق آرایش شده است و نوشته ها عموماً بدنه داخلی کف ظرف و سطح کاشی را دربرمی گیرد. مضمون نوشته ها عموماً رباعی یا غزل است که از دیوان شعرای بزرگ آن دوره برگزیده شده است. از میان شعرا، اشعار فردوسی، بابا افضل کاشانی، ظهیر فاریابی، حافظ، طغانشاه مجدالدین بغدادی مولانا بیش از همه بر روی سفالینه و کاشی دیده می شود.

هنر کاشی سازی از اوایل قرن ششم هجری وارد مرحله نوینی شد و ساخت کاشی های گوناگون مانند کاشی های مربع، کوکبی ستاره ای و چند ضلعی و محرابی متداول گردید. این گونه کاشی ها که برای تزئین بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مساجد، مقابر، مدارس، و غیره مورد استفاده بوده دارای نقوش تزئینی و نوشته های گوناگون است و قدیمیترین کاشی تاریخدار که تاکنون دیده شده متعلق به سال ۵۲۹ هجری قمری است. از کاشی سازان معروف عهد سلجوقی و ایلخانی که نام کارگاههای آنان در کاشی های متفاوت ثبت شد. ابوالقاسم عبدالله کاشانی، منشی دربار سلطان محمد خدابنده بود که خود، از جمله آخرین بازماندگان و نوادگان، خاندان مشهور ابوطاهر کاشانی بود این خانواده خود در ساخت کاشی زرین فام و رشد و تکامل آن مهارت و شهرتی منحصر به فرد داشته اند.

در گنبد سلطانیه نیز کاشی های زرین فام جهت تزئین و زیبایی قرار داشت. برجسته کاری بر روی کاشی در زمان ایلخانان رواج داشته است و تعداد زیادی از کاشیهای ستاره ای شکل این دوره که در حاشیه با کتیبه و در وسط با نقوش انسان و حیوان یا گل و گیاه مزین گردیده در کاشیکاری گنبد سلطانیه مشاهده می گردد که البته بسیاری از آنها از بین رفته است.

کاوشهای ۲۰ ساله باستان شناسی در تخت سلیمان منجر به کشف سفالینه و کاشیهای متعدد از جمله زرین فام و همچنین کوره های سفالگری شده و نشان می دهد که ساخت کاشی یکرنگ زرین فام، چند رنگ زرین فام و همچنین بعضی از انواع سفال اسلامی در آنجا معمول بوده است. در کاوشهای تخت سلیمان کاشیهای زرین فامی که زینت بخش کاخ آباقاخان بوده کشف گردید که در اشکال مختلف مانند ستاره ای شکل و مربع روی دیوراهای کاخ بکار رفته بود. اشکال بعضی از کاشیهای زرین فام کارگاه سه با کاشیهای زرین فام تخت سلیمان و کاشیهای زرین فام کاشان و مراغه قابل مقایسه است. کاشی های زرین فام تخت سلیمان دارای سه تاریخ متفاوت – ۶۷۰، ۶۷۱، ۶۷۴ ه.ق می باشند.

به تازگی پس از مدتها تلاش و پژوهش یکی از رموز ساخت کاشیهای زرین فام شناخته شد. گروه مشترک پژوهشگران سازمان انرژی اتمی ایران و محققان ایتالیا با کشف نانو ذرات نقره و مس در لعاب کاشی های قرن چهارم و هفتم، به اثرات کروماتیکی آن پی بردند. در جریان مطالعات آزمایشگاهی گسترده ای که توسط گروهی از پژوهشگران سازمان انرژی اتمی کشور و پژوهشگران ایتالیایی روی نمونه هایی از کاشی های زرین فام ایرانی صورت گرفت، این محققان موفق به کشف کاربرد تکنولوژی نانو در ترکیبات موجود در لعاب تزئینی این کاشی ها شدند. آنان نمونه هایی از کاشی را در معرض تشعشات پروتون قرار داده و از طریق تابش پروتون هایی با انرژی ۲ مگا الکترون، آنالیز عنصری را انجام و عناصر تشکیل دهنده این لعاب ها را مشخص نمودند. واژه نانو برای تعیین مقدار یک میلیاردیم یا ۹-۱۰ یک کمیت استفاده می شود و چون یک اتم تقریباً ۱۰ نانومتر است، این اصطلاح برای مطالعه عمومی روی ذرات اتمی به کار می رود.

در این راستا اثبات شد که تلائو طلایی در کاشی های زرین فام، به دلیل استفاده از نانو ذرات نقره و تلائلو سرخ، مربوط به نانو ذرات مس در لعاب کاشی است، که در نهایت سبب پیدایش اثرات کروماتیکی گوناگون در این سفال ها شده است. اما هنوز به درستی روشن نیست که ایرانیان چگونه این تکنیک را اجرا می کرده اند اما کشف خواص برخی مواد در مقیاس نانومتری و استفاده هوشیارانه از آن در تزئینات کاشی قطعی و کاملاً بدیهی است. تهیه تنظیم مصیب شیرانی